Biskupiec - kościół

Jak chce tradycja, czy raczej legenda, na miejscu Biskupca miał się znajdować ongiś jakiś pruski gród, a w końcu XIII wieku nawet drewniany kościółek czy też kaplica misjonarska. Kościółek ten znajdował się jakoby na wzgórzu zwanym Bisz, to znaczy na miejscu dzisiejszego kościoła. Spłonął on jakoby w połowie XIV wieku i na jego miejscu wybudowano w czasach biskupa Stryprocka nowy kościół murowany pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. Miał on przetrwać do 1502 roku i uległ zniszczeniu w czasie pożaru miasta. Fakty te są zupełnie niezgodne z chronologią. Jak wspomniano, pierwsza wzmianka o istnieniu strażnicy obronnej w miejscu dzisiejszego Biskupca pochodzi z 13 grudnia 1389, a jej powstanie datuje się na lata 1379-1389. Trudno przypuścić, by przed powstaniem strażnicy istniał na tym obszarze kościół czy kaplica. Możliwe, że w strażnicy była kaplica, w której nabożeństwa odprawiali misjonarze z Reszla lub Barczewa. Natomiast faktem bezspornym jest, że w przywileju lokacyjnym miasta z 17 października 1395 dla proboszcza przeznaczono cztery włóki ziemi. Z innego zaś dokumentu wynika, że w okresie wojny głodowej z 1414 roku kościół w Biskupcu został spalony. Wiadomo również, że kościół spłonął wraz z miastem i zamkiem w czasie wojny trzynastoletniej. Nie wiadomo jednak, czy przekazy te dotyczą tego samego kościoła, czy też dwóch różnych budowli. W wykazie parafii z końca XV wieku wymieniony jest kościół w Biskupcu. Spalił się on widocznie w czasie kolejnego pożaru miasta w 1502 roku, bo pod datą 1505 istnieje w dokumentach wzmianka o odbudowie tamtejszego kościoła. Pod datą 1514 roku występuje w dokumentach nazwisko proboszcza Biskupieckiego, Casparusa.

Biskup Łukasz Watzenrode (1498-1512), wuj Mikołaja Kopernika, ofiarował zubożałemu wojnami i pożarami miastu materiał na odbudowę kościoła. Również i ten kościół padł pastwą ognia, w czasie pożarów miasta w latach 1521, 1557 i 1571. Nie wiadomo tylko, czy za każdym razem spłonął całkowicie, czy też był niszczony częściowo. W aktach wizytacyjnych diecezji warmińskiej z lat 1565-1572 jest wzmianka o kościele pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela w Biskupcu.

Bardziej szczegółowe wiadomości pozostały z okresu rządów na Warmii biskupa Marcina Kromera (1579-1589). Wiadomo, że poświęcił on w 1580 roku nowy kościół w Biskupcu i konsekrował ołtarz ku czci św. Jana Chrzciciela. Z tego kościoła zachowała się do dziś barokowa chrzcielnica z miską chrzcielną, na której trybowana jest scena Zwiastowania.
Kościół ten, z drewniana dzwonnicą, przetrwał do 1728 roku. Wprawdzie w dniu 26 lutego 1700 pożar uszkodził dzwonnicę, ale samą świątynię uratowano. Wkrótce kościół okazał się za szczupły na potrzeby rozrastającej się parafii. Dlatego też w latach 1728-1735 rozebrano go i wzniesiono nowy, znacznie większy i ozdobniejszy. Przedłużono wówczas prezbiterium, dodano ołtarze boczne - Przemienienia Pańskiego i św. Walentego. Z tego kościoła zachowała się, pochodząca z 1740 roku, lampka wieczna. Zarys ścian tego kościoła przypomina obecna nawa środkowa.

W niespełna trzydzieści lat po zakończeniu budowy kościół ten spłonął w czasie pożaru miasta z 21 kwietnia 1766. Wraz z kościołem spłonęły wówczas wieża i plebania. Kościół odbudowano dopiero kilkanaście lat później dzięki pomocy biskupa Krasickiego, kapituły i mieszkańców Olsztyna. Szczególną ofiarność wykazał właściciel sąsiedniego Stanclewa, Zygmunt Zeyguth Stanisławski, którego kosztem wzniesiono w 1783 roku wieżę przy kościele. On też był fundatorem organów gdańskich, które przetrwały do 1922 roku.
Kościół nie mógł już pomieścić parafian, dlatego też proboszcz Biskupiecki ks. Edward Herrmann, późniejszy biskup sufragan warmiński, przystąpił w 1881 roku do jego rozbudowy. Dobudowano dwie boczne nawy z kaplicami, poszerzono chór organowy, a nad nawami urządzono przestronne galerie dla kilkuset osób. W tej formie kościół przetrwał do 1945 roku. Poza rozbudową kościoła ks. Herrmann ufundował w Biskupcu szpital sióstr katarzynek oraz dom starców.

Do reformacji Biskupiec był siedzibą dekanatu. Podlegały mu kościoły w Sorkwitach, Mrągowie, Nawiadach, Rańsku, Targowic, Szczytnie, Pasymiu i Dźwierzutach. W okresie reformacji parafie te odpadły i dekanat Biskupiecki przestał istnieć. Aż do początku XVII wieku stosunki dekanalne nie były uregulowane; przez pewien czas Biskupiec należał do dekanatu jeziorańskiego, od 1610 roku do dekanatu barczewskiego, a od 1830 roku znów do dekanatu jeziorańskiego.

W 1938 roku do parafii w Biskupcu należały: Bredynki, Najdymowo, Rasząg, Rukławki i Rzeck.
Do 1772 roku ludność protestancka nie miała prawa osiedlać się w granicach Warmii na stałe; wolno jej było przebywać w granicach biskupstwa tylko przez jeden rok i jeden dzień. Ograniczenie to zostało zniesione z chwilą zaboru Warmii przez Prusy. Leżący na pograniczu Mazur Biskupiec był jednym z pierwszych miast warmińskich, w którym osiedli protestanci. Szczególnie silny napływ zaznaczył się w latach 1780-1790, kiedy w pobliskim Rudnic powstała duża przędzalnia i tkalnia lnu.

Początkowo obowiązki duszpasterskie pełnili tu pastorzy z sąsiednich parafii protestanckich. W 1787 roku król pruski Fryderyk Wilhelm II polecił wybudować dom modlitwy dla gminy protestanckiej. Pierwszym pastorem i jednocześnie nauczycielem dzieci ewangelickich został 28 listopada 1791 Dittrich Gottfried Niedt.

W 1842 roku przystąpiono do budowy kościoła ewangelickiego. Jak wynika ze sprawozdania ówczesnego pastora, dom modlitwy groził zawaleniem. Budowę ukończono w 1848 roku, a w latach 1868-1872 dobudowano dzwonnicę. Kościół ten jest murowany, bazylikowy, prostokątny z półkoliście zamkniętymi nawami bocznymi. Wykroje okien i drzwi są okrągło łukowe, a ościeże uskokowe. Dach nad nawą główną siodłowy, nad bocznymi pulpitowy. Elewacja zewnętrzna ozdobiona jest fryzami z glazurowanej cegły. Na kamieniu węgielnym fasady wejściowej znajduje się data: 1842.

Gmina protestancka (miasto i okoliczne wsie) liczyła w 1800 roku 565 dusz, w 1808 - 500, w 1816 - 554, w 1834 - 1200, w 1866 - 1600, w 1930 - 2200. W skład gminy wchodziły dwadzieścia trzy miejscowości, leżące przeważnie w południowym kącie dzisiejszego powiatu Biskupieckiego, na styku jego granic z powiatami mazurskimi - mrągowskim i szczycieńskim.

W 1825 roku na 2188 mieszkańców Biskupca było 233 protestantów, nie wszyscy oni byli Niemcami. W 1840 roku było w Biskupcu stu polskich komunikantów i dlatego od tego czasu przydzielano tu pastora znającego język polski.